Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Afet tehlike ve risk tahlillerinde farklı prosedürlerin kullanılabilmesi, doğruya en yakın haritaların üretilebilmesi, tahlillerin tıpkı ortamdan yapılarak birebir platformda tutulması ve ilgili kurumlar ortası paylaşımının sağlanabilmesi için AFAD 2017’de Afet Risk Tahlil Sistemi (ARAS) Projesi’ni başlattı. ARAS Projesi kapsamında oluşturulan afet risk haritasına nazaran, 2021’de 107 sel ve su baskını, 66 orman yangını, 16 kar/tipi olayı, 39 heyelan meydana geldi.
Geçen yıl Cumhuriyet tarihinin en büyük orman yangını ve son 65 yılın en fazla can kaybına neden olan seli yaşandı. Ayrıyeten ülke genelinde 23 bin 753 sarsıntı meydana geldi. 2021 yılı bir yandan da kuraklık ve deniz salyası (müsilaj) tehdidi altında geçti. Çok kuraklık nedeniyle birçok göl ve etrafındaki ekosistemi olumsuz etkilendi. Kuraklık ve yırtıcı sulama nedeniyle kuruyan Tuz Gölü’nde binlerce flamingo yavrusu hayatını kaybetti. Türkiye’nin en büyük gölü olan Van Gölü’nün birtakım bölgelerinde 1.5-2 kilometrelik çekilmeler meydana geldi. Sarsıntı açısından bakıldığında ise 2021 yılında 23 bin 753 sarsıntının meydana geldiği görüldü. Bu sarsıntıların 44 tanesi 4.0 – 4.9 büyüklüğü, 5 tanesi de 5.0 – 5.2 büyüklüğü ortasında değişti. Geriye kalanlar ise daha küçük sarsıntılar oldu. Son 10 yılda meydana gelen sarsıntı sayılarına bakıldığında Türkiye’de ortalama olarak her yıl 25 bin 978 zelzele meydana geldiği görülüyor. Bu datalara nazaran 2021 yılında son 10 yıla göre 2 bin 225 adet daha az sarsıntı yaşandı.
2022’DE DE GERÇEKLEŞME MÜMKÜNLÜĞÜ ÇOK YÜKSEK
Türkiye’nin sarsıntı neslinde yer alması, pek çok kişiyi bu hususta endişelendiriyor. Gazi Üniversitesi Zelzele Mühendisliği Uygulama ve Araştırma Merkezi Uzmanı Doç. Dr. Bülent Özmen durumla ilgili, “İstatistiklere baktığımız vakit iklim değişikliğine bağlı meteorolojik olarak hem dünyada hem de Türkiye’de sel, fırtına üzere afetlerin sayısında ve şiddetinde de artış olduğunu gözlemliyoruz“ sözlerini kullandı.
Afetlerin geçmiş yıllarda olduğu üzere 2022’de de gerçekleşme mümkünlüğünün çok yüksek olduğunu söyleyen Doç. Dr. Özmen, 1900 yılından günümüze kadarki zelzele datalarına bakıldığında her 6 ya da 7 yılda bir 7.0 ve 7.0’nin üzerinde büyük bir sarsıntıyla karşılaşıldığına dikkat çekti. Bunun yalnızca ortalama olduğunu söyleyen Doç. Dr. Özmen, “Bazen birer yıl aralıklarla da olabiliyor, çok uzun vakit da geçebiliyor. AFAD’ın istatistik kayıtlarında da yer alıyor” dedi.
‘DEPREM YAŞANMA MÜMKÜNLÜĞÜ YOK DENEMEZ’
Türkiye’nin rastgele bir yerinde yer kabuğunun gerildiği ve sarsıntı yaşanma mümkünlüğünün arttığının bu datalara bakarak söylenebileceği konusu üzerinde duran Doç. Dr. Bülent Özmen, “Türkiye’nin rastgele bir noktası için ‘Şurada zelzele olacak’ deme talihimiz yok. Türkiye örümcek ağı üzere canlı faylarla çevrili. Bu fayların sayısı kara ve denizlere bakıldığında bine yaklaşıyor. Çalışmalara bağlı olarak da bunların sayısı artıyor. Bu kadar canlı fayın olduğu bölgede de zelzele olma mümkünlüğü yok denemez. 2021 yılının enteresan bir özelliği ise zelzele aktivitesi açısından kayıtlara düşük olarak geçmesi. 2020’de çok aktiftik biliyorsunuz lakin bunların büyüklüğü 7.0’yi geçmedi. 6.6 ve 6.8 idi“ diye konuştu.
?
‘BİR AFETLER ÜLKESİ: TÜRKİYE’
Kocaeli Üniversitesi Jeofizik Mühendisliği Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. Şerif Barış da zelzeleye odaklanmanın bir tahlil olmadığı kanaatinde. Prof. Dr. Barış, “Türkiye bir sarsıntı ülkesi diyoruz lakin 2018’de AFAD, stratejik çalışma raporunda Türkiye’yi şöyle tanımlamış: Bir afetler ülkesi: Türkiye” dedi. Hasebiyle Türkiye’ye yalnızca sarsıntı odaklı değil kuraklık, sel, heyelan, yangınlar, müsilaj, salgın hastalıklar olarak bakılması gerektiği kanaatinde olan Prof. Dr. Barış, bu sebeple birçok afete karşı sıkı hazırlanılması gerektiğini söyledi.
‘KARADENİZ’DE BİLE HORTUMLAR GÖRÜLÜYOR’
Türkiye’nin global ısınmayla birlikte yarı tropikal iklime girme eğilimde olduğunun altını çizen Prof. Dr. Şerif Barış, “Hiç öngörülmeyen hortumlar görülmeye başlandı. Karadeniz’de bile hortumlar görülüyor. Bu yüzden meteorolojik afetler de, tabiat kaynaklı afetler de Türkiye’yi tehlike olarak ileride tehdit edecek ögeler” diyerek bahsin kıymetine dikkat çekti.
“Her afetin önceliğine nazaran bölgesel ve lokal olarak tehlikelerini belirleyeceğiz” diyen Prof. Dr. Barış, Kocaeli’nin Derince, Körfez, Karamürsel ve İzmit beldelerinden örnek vererek durumu şöyle açıkladı: “İlçe olarak bile afet tehlikeleri birbirlerinden farklı. Dilovası’nda kimyasal tehdit ve etraf kirliliği çok farklı bir sorun. Her ilçenin ve her mahallenin bile tehlike tahlilinin farklı olması gerekiyor.”
‘İSTANBUL DEPREMİ’NDEN DAHA RİSKLİ 10’DAN FAZLA YER VAR’
İstanbul sarsıntısına çok fazla odaklanıldığını lakin İstanbul sarsıntısından çok daha riskli, her an sarsıntı olabilecek 10’dan fazla yer olduğuna vurgu yapan Prof. Dr. Şerif, “Hasebiyle tehlikelerin önceliğinin belirlenmesi gerekiyor. Biz buna afet idaresinde ‘tehlike analizi’ diyoruz. Tehlikeleri belirliyoruz, sonra risk önceliklerini sıralamasını yapıyoruz. En sık en kolay afet sıralaması neyse birinci sıraya alıyoruz” sözlerini kullandı.
TSUNAMİ TÜRKİYE İÇİN ÖNEMLİ BİR TEHDİT
Tsunaminin de Türkiye için önemli bir tehdit olduğuna dikkat çeken Prof. Dr. Barış, “2018’de Bodrum zelzelesinde oldu. Bir kişi İzmir Çeşme’de tsunamiden hayatını kaybetti. Marmara’da da tsunami tehlikesi var. Özelikle Muğla, Marmaris ve Bodrum civarları tehlikeli. Ege’de olabilecek büyük bir sarsıntıda, sarsıntının ziyanından çok tsunami çok büyük bir sorun olabilir. O yüzden o bölgelere nazaran de tsunami tehlikesini kesinlikle ciddiye almamız gerekiyor” diyerek tehlikeye dikkat çekti.
AFETLERİN SAYISI VE ŞİDDETİ ARTACAK
Birleşmiş Milletler’in Afet Ziyanları Azaltma Raporu’nda dünyada son 50 yıldır afetlerin sayılarının ve tesirlerinin de arttığının gözlemlendiğine dikkat çeken Prof. Dr. Şerif Barış, bunun nedenlerini kentleşmenin ve nüfusun artmasına dayandırdı. Üçüncü bir nedenin global ısınma olduğuna dikkat çeken Barış, “Afetlerin sayısı ve şiddetinin artacağını biliyoruz. Global ısınmayla birlikte rüzgârların, tayfunların ve fırtınaların suratı artıyor. Meteorolojik olaylar da bu türlü istikrarsız olunca maalesef yer kürenin bu cins afetlere maruz kalması artacak” yorumunu yaptı.
‘AFET İDARE BİLİMİ IŞIĞINDA BAKILMALI’
Prof. Dr. Bülent Özmen de afetleri sırf iklim değişikliğine bağlama konusunda Prof. Dr. Şerif Barış ile tıpkı fikirde. Afetleri ve şiddetlerini artıran etkenlerden birinin iklim değişikliği olduğunun altını çizen Özmen, “Afetlere, afet idare bilimi ışığı altında bakmamız lazım” dedi. “Afetler nerede oluşur, nasıl oluşur?” sorularının değerli olduğuna vurgu yapan Özmen, afetlerle ilgili tehlike risk haritalarının hazırlanması gerektiğine dikkat çekti. “Deprem için tehlike ve risk haritaları hazırlandı ve 2019 yılında yürürlüğe girdi. Buna misal her afet tipi için bilim bize şu imkânı veriyor: Sarsıntı, sel ve orman yangınları için tehlike haritası ve bunların kayıp olasılıklarını hazırlama şansı” diyen Prof. Dr. Özmen, yanlış siyasetlerin da olumsuz tesirleri artırdığına işaret etti.
‘ERKEN VARSAYIM EDİP TEDBİRİNİ ALMA MÜMKÜNLÜĞÜ VAR’
Meteorolojik afetlere karşı alınacak tedbirlerde zelzeleye karşı olanlara göre daha süratli olunabiliyor. Erken ikaz sistemleriyle bir bölgeye ne kadar yağış düşebileceğinin evvelce hesaplanabildiğine vurgu yapan Prof. Dr. Bülent Özmen, “Hasebiyle bu üzere afetlerde erken kestirim edip tedbirini alma mümkünlüğü var” dedi.
İSTANBUL VE ANKARA ÜZERE KENTLERDE BÜYÜK SORUN
Afet risk oranlarını belirleyebilmek için ağır bir çalışma gerektiğini söyleyen uzmanlar, Türkiye’nin en büyük afetinin can ve ekonomik kayıp açısından sarsıntı olduğunu, bunun için her ilin afet riski azaltma planı açıkladığını söyledi. 10 tane vilayette büyüklüğü 7.0’den fazla bir zelzele olmasının mümkün olduğunu belirten Prof. Dr. Şerif. Barış, bu vilayetlerdeki zelzelelerin ne vakit gerçekleşeceğini varsayım edemedikleri için vilayetlerin isimlerini saymanın kaygı yaratacağını belirterek vilayetlerin isimlerini sıralamadı.
Türkiye’nin bir zelzele ülkesi olduğuna dikkat çeken Şerif Barış, zelzeleden sonra heyelan, çok sıcak ve soğuklar ve selin geldiğine dikkat çekti. Selin sırf Karadeniz bölgesinde değil, İstanbul ve Ankara üzere kent içlerinde büyük bir soruna sebep olduğunun altını çizen Barış, “Küresel ısınma artınca ve meteorolojik ortam dengesizleşince, çok yağışlar çok kısa müddette çok fazla oluyor. Bu da maalesef devam edecek. Ben bunu neye dayanarak söylüyorum; son 50 yılda artan sayılara ve Birleşmiş Milletler’in dünyada yaptığı çalışmalara bakıp söylüyorum” diye konuştu.
ÜLKENİN HER YERİNDE GÖRÜLEBİLİR
Sel afetinin Türkiye’nin her yerinde görülebileceğine dikkat çeken Bülent Özmen ise, “Şehrin altyapısı düzgün bir biçimde yapılmazsa, her taraf betonla kaplanırsa yağan yağış gidecek yer bulamadığı ve suyun akış yolu üzerine binalar yapıldığı için bu bölgeler daha fazla etkilenir” tabirlerini kullandı. İstatistiki bilgilere bakıldığında birtakım afetlerin kimi bölgelerde ağır görüldüğünü belirten Prof. Dr. Özmen, “1 Eylül 1957 yılında Ankara’da çok fazla can kaybına neden olan bir sel oluşmuş. Selde bölge belirtmek biraz sıkıntı, kuraklıkta da o denli. Bu afetler yağışa bağlı geliştiği için yorumda bulunmak pek hakikat değil. Yeraltı suyunu da yabanî sulama sistemleriyle kısa vakitte tükettiğimiz için kuraklığın artıp azalmasına tesir ediyor” dedi.
TEHLİKE VE RİSK HARİTALARI KARIŞTIRILIYOR
AFAD’ın çıkardığı afet risk haritasının afet tehlikelerini belirlemek açısından çok değerli olduğuna vurgu yapan uzmanlar, afet planlamalarının geçmiş devirlerde yaşanan afetlere nazaran planladıklarını söyledi. AFAD’ın hazırladığı haritanın medyada biraz yanlış yer aldığına dikkat çeken Bülent Özmen şu kelamları şöyledi:
“Tehlike ve risk haritalarını birbiriyle karıştırıyoruz. AFAD’ın yayınlamış olduğu harita risk haritası değil. Risk haritasından şunu anlamamız lazım. Bir sel oldu, bu sel meydana geldiğinde ‘Kaç bina yıkılabilir? Kaç insan ölebilir? Ekonomik kayıp ne kadar olur?’ üzere hasar oranlarıyla bilgi veren haritalara risk haritası diyoruz. Tehlike haritasında ise zelzele olma mümkünlüğünün yüksek olması yahut selin olma mümkünlüğünün yüksek olduğu bölgeleri değişik olasılıklarla hesaplayabiliyoruz. Bunlar tehlike haritası.“
‘AYNI YERDE TEKRARDAN GERÇEKLEŞEBİLİR’
Uzmanlar, bir yerde gerçekleşen bir afetin birebir yerde tekrardan gerçekleşme mümkünlüğünün çok yüksek olduğuna dikkat çekti. Bülent Özmen bahisle ilgili, “Diyelim bir yerde sarsıntı oldu. Birebir bölgede tekrardan sarsıntı olabilir. Tahminen üzerinden uzun vakit geçiyor lakin gücün birikmesine bağlı olarak yeniden birebir yerde kırılıyor fay. Heyelan, sel, obruk ve öteki afetler için de tıpkı yorumu yapabiliriz. Zeminsel özellikler, yağış oranı ve güneşin gelişine bağlı olarak afetler genelde tıpkı yerlerde meydana geliyor” diyerek örnek verdi. Şerif Barış ise, “Edirne’de bahar gelince Tunca Irmağı ve Meriç Irmağı taşar. Zira Bulgaristan barajların kapaklarını açar. Afetler bir sefer oldukları yerde tekrar ederler” yorumunu yaptı.
‘AFETTE HER AFETZEDE O AFETİN PAYDAŞIDIR’
Afetlerin ziyanlarını azaltmak için AFAD’ın hazırladığı tehlike ve risk haritalarının çok kıymetli olduğuna vurgu yapan uzmanlar, bunun yalnızca ülke çapında değil, vilayet ve ilçe çapında da hazırlanması gerektiğini söyledi.
Prof. Dr. Şerif Barış, “Türkiye bir afet ülkesiyse herkesin meskeninde, her kurumun kendi iş yerinde afet ve acil durum planı yapması lazım. Afet öncesi yapması gereken kolay hazırlıklar var. Herkesin, afetin cinsine nazaran afet sırasında ve sonrasında hakikat davranışları öğrenmesi gerekiyor. Devletin yerine getirmesi gerektiği sorumluluklar var lakin insanların da afet hakkında bilinçlenmesi başka bir sorumluluk. Aksi halde her toplum ne kadar hazırlıksızsa devletin yükü daha da ağırlaşır. Afetzedelere müdahale gecikir. Her gecikme de can kaybı, yaralı sayısı ve ekonomik kaybı artırır. Münasebetiyle beşerler şunu unutmasınlar: Afette her afetzede o afetin bir paydaşıdır. Herkesin sorumluluğu vardır. Bunları öğrenmeli ve gerçekleştirmeleri gerekiyor” diyerek kelamlarını sonlandırdı.
