Heval Bozbay*
Malum, Tarih Heredot ile başlar. Onun aktardığına nazaran Lidyalılar, 18 yıl süren kıtlık devrinde, açlıklarını unutmak için, ortalarında aşık oyunlarının da olduğu kimi oyunları icat etmekle övünür. Ne var ki arkeolojik kalıntılar Heredot ve Lidyalıların söylediğinin aksini söyler. Aşık oyunlarının Lidyalılar tarih sahnesine çıkmadan çok daha evvel oynandığını gösteren çok sayıda bulgu vardır.
AŞIK KEMİĞİ NEREDEDİR?
Aşık kemiği insanların ayak bileğinin iç kısmında, dört ayaklı memelilerin ise art ayaklarının diz kısmında yer alır. Bu hayvanların etini tüketen insanların ömür alanlarında, hasebiyle arkeolojik hafriyatlarda çokça aşık kemiği bulabiliriz. İnsanların aşık kemiği bir oldukça biçimsizdir lakin koyun, keçi, geyik üzere çift toynaklı hayvanların aşık kemiğinin, dördü yere oturan altı yüzü vardır. Düzgün biçimi sayesinde avuç içinde yahut parmaklar ortasında tutmaya ve fırlatmaya çok uygundur. Bu özellikleri nedeniyle tarihöncesi periyotlardan itibaren, dünyanın aşağı üst her yerinde, çeşitli oyunlarda kullanılmıştır. Aşık kemiği çocuk oyunlarının yanı sıra; yetişkin oyunu kumar, fal, kehanet üzere faaliyetlerde de zar fonksiyonuyla kullanılmış, bu nedenle birden fazla vakit baht / talih ile ilişkilendirilmiştir. Ayrıyeten mezarlara “ölü hediyesi” olarak da bırakılmıştır ki bu gelenek muhtemelen birinci iki kullanımıyla ilgilidir.
Aşık kemiğinin bir oyunda kullanılmış olabileceğini gösteren en eski bulgu, Konya’daki Çatalhöyük’ün M.Ö. 8. binyıla tarihlenen Neolitik Periyot katmanlarından gelir. Bir yapının içerisinde küçük, yuvarlak biçimli, siyah ve beyaz renklerde çakıl taşları ile koyun/keçiye ilişkin, bir kısmı işlenmiş 129 adet aşık kemiği bir ortada bulunmuştur. Bunlar bir oyunda kullanılmış olabileceği üzere fal gayesiyle da bir ortaya getirilmiş olabilirler. Yunan ve Roma kültürlerinde de farklı büyüklük ve renklerdeki çakıl taşları, ok uçları, aşık kemikleri ve zarların daima birlikte bir tıp kehanet faaliyetinde kullanıldığını biliyoruz.
KARKAMIŞ KABARTMASINDA AŞIK
Aşık oyununun betimlendiği en eski görsel yapıtlardan biri, Geç Hitit Periyodu krallık merkezlerinden Karkamış’ta ortaya çıkarılan bir duvar kabartmasıdır (GÖRSEL 1). Kentin hükümdarlarından Kamanis ve kardeşlerini gösteren, M.Ö. 8. yüzyıla ilişkin kabartmanın sol alt köşesinde iki kişi yere çömelmiş, ortalarındaki sehpa gibisi bir eşyanın üzerinde, karşılıklı aşık oynarken gösterilmiştir. Çabucak sağdaki sahnede ise ayakta duran iki kişi topaç gibisi bir oyun oynar.
Görsel 1: Karkamış Kabartması’nın sol alt sahnesinde aşık oynayan iki kişi. Aşık oyunlarının Lidyalılardan evvel de oynandığını göstermek için bu örnekler kâfi olacaktır sanırım. Herodot bu bilgilere sahip olsaydı, Lidyalıların övünmelerine karşın, aşık oyunlarının çok daha evvel icat edildiğini yazmaktan çekinmezdi!
YUNAN VE ROMA DÜNYASINDA AŞIK OYUNLARI
Yunan ve Roma dünyasında Yunanca astragalus, Latince talus ismi verilen aşık oyunları çok yaygındı. Heykel, kabartma, fotoğraf üzere görsel sanat yapıtlarında aşık oyunu oynayan şahıslar sık sık betimlenirdi. Heredot üzere antik devir muharrirleri da yapıtlarında aşık oyunlarından ve nasıl oynandığından kelam eder. Bu nedenle Yunan ve Roma devirlerinde oynanan aşık oyunlarıyla ilgili daha ayrıntılı bilgilere sahibiz.
Bir Antik Yunan mitine nazaran, 7 erkek ve 7 kız çocuğu olan Niobe; “Benim Leto’dan daha çok çocuğum var” diye övünerek, yalnızca 2 çocuğu olan tanrıça Leto’nun dedikodusunu yapar. Bunu duyan Leto çok sonlanır. Zeus’tan olma iki çocuğu Artemis ve Apollo’ya tüm çocukları öldürtür, kendisi de anneyi taşa çevirir. İtalya’nın Napoli kenti yakınlarındaki, 79 yılında Vezüv yanardağının patlamasıyla lav ve küller altında kalan Herculaneum kentinde, bu öykünün aktarıldığı bir mermer levha bulunmuştur. (GÖRSEL 2). En sağdaki figür Phoebe, özür dilemesi için Niobe’yi Leto’ya yanlışsız itmektedir. Leto’nun ise affetmeye niyeti olmadığı açıktır. Üçünün ayaklarının ortasında Niobe’nin kızları Aglaia ve Ileria çömelmiş, biraz sonra öldürüleceklerinden habersiz, aşık oyunu oynamaktadır.
Görsel 2: Herculaneum kentinde ortaya çıkarılan fotoğrafın bir köşesinde Niobe’nin kızları aşık oynuyor. 2. yüzyılda yaşamış müellif Pollux, Onomasticon isimli yapıtında, muhtemelen bu suçsuz kız çocuklarının da oynadığı bir çeşit aşık oyununu şu formda anlatır: Aşık kemikleri havaya atılır ve elin sırtıyla yakalanmaya çalışılır. Şayet aşıkların bir kısmı yere düşmüşse, bu kez elin üzerindeki aşıklar yere düşürülmeden oburlarının yerden alınması gerekir. Bu oyun bayanlar tarafından oynanır. İtalya’daki Capua antik kentinde ortaya çıkarılan, Helenistik devirden kalma kilden bir heykel kümesinde da karşılıklı çömelmiş iki bayan, Pollux’un tanım ettiği oyunu oynar. (GÖRSEL 3)
Görsel 3: Capua antik kentinde ortaya çıkarılan, kilden bir heykel kümesinde aşık oynayan bayanlar. PAN’IN AFRODİT’E UYARISI
Yunanistan-Korinth’te bulunan ve MÖ yaklaşık 370’lere ilişkin tunçtan bir ayna kapağında Afrodit ve Pan, aşık oyunu olarak yorumlanan bir oyun oynarken betimlenmiştir (GÖRSEL 4). Oyunun harareti, Afrodit’in ardındaki Eros ile birlikte üçünün de beden tabirlerine yansır. Pan, bir elinin işaret parmağını havaya kaldırmış, bir şeye itiraz etmekte yahut Afrodit’i uyarmaktadır. Hoşluk tanrıçası Afrodit ise tekrar işaret parmağıyla oyundaki bir şeyi göstermektedir. Oyunun -amiyane tabirle- yancısı ise Eros’tur.
Görsel 4: Korinth’te bulunan, MÖ yaklaşık 370’lere ilişkin tunçtan ayna kapağında Afrodit ve Pan, aşık oyunu olarak yorumlanan bir oyun oynarken betimlenmiştir. Aşık kemikleriyle oynanan barbut gibisi bir oyun / kumar da Yunan ve Roma dünyasında erkekler tarafından oynanırdı. Bu oyunda aşık kemiğinin birbirinden farklı olan yüzlerine birer puan atanmıştı. Dört adet aşık kemiği zar üzere atıldıktan sonra, her birinin üste bakan yüzüne nazaran oluşan puanlar, atan oyuncunun kazanıp kazanmadığını belirliyordu. Puanlara kıymetlerine nazaran ilah, tanrıça, kahraman ve ünlü şahıs isimleri verilmişti. Bu oyuna benzeyen bir cins fal / kehanet ise dini geleneğin bir ögesi haline gelmişti. Tapınaklarda bu fal için aşık kemikleri bulundurulmuş, duvarlara puanların nasıl yorumlanacağına dair listeler asılmıştı.
DÜNYADA AŞIK OYUNLARI YA DA AŞIK KARDEŞLİĞİ…
Aşık oyunlarının Çatalhöyüklüler tarafından icat edilmiş olabileceğini söylesek de aşık kemiği, dünyanın çeşitli coğrafyalarında birbirinden bağımsız bir halde oyun aleti ve zar olarak kullanılıyordu. Hatta kimi “kırsal” bölgelerde günümüzde de aşık oyunları oynanıyor.
Örneğin Meksika’nın kuzeybatısında yaşayan Tarahumaralar, Yunan ve Roma’da olduğu üzere, aşık kemiğinin her bir yüzüne bir numara verdikleri bir oyun oynar. Yeniden Meksika’nın kuzeybatısında yaşayan yerli bir halk olan Papagoların, bizon aşık kemikleriyle yazı-tura gibisi bir oyun oynadığı belgelenmiştir. Orta Amerika’da Kosta Rika’da ve kuzeyde Mississippi Irmağı etrafında yaşayan yerliler de aşık kemiğini oyun aracı yahut zar olarak kullanmıştır. Oyunlarda kullanılan kimi tabirlerin benzerliği nedeniyle, Yeni Dünya yerlilerinin bu oyunları Avrupalılardan öğrendiği sav edilir. Fakat aşık kemiği, kıta Avrupalılarca keşfedilmeden evvelki periyotlara ilişkin mezarlarda da ortaya çıkarılmıştır. Hasebiyle muhtemelen Avrupalılardan evvel yerliler tarafından oynanan kimi oyunlar, Avrupalıların getirdiği oyunlarla karışarak devam etti. Ayrıyeten Afrika, Doğu Asya ve Avustralya’nın eski kültürlerinde de aşık oyunlarının varlığını biliyoruz.
Avrupa’da aşık oyunları 100 yıl öncesine kadar yaygın olarak oynanmaya devam eder ve tekrar heykel, fotoğraf üzere sanatlarda izleri sürülebilir. Hollandalı ressam Pieter Bruegel Hollanda’da oynanan çocuk oyunlarından 80 adedini resmettiği “Çocuk Oyunları isimli tablosunun sol alt köşesinde, aşık oynayan iki kız çocuğuna yer vermiştir. (GÖRSEL 5)
Görsel 5: Jean-Baptiste-Siméon Chardin, Les Osselets (1734). 18. yüzyıl Fransız ressamlarından Jean-Baptiste-Siméon Chardin de tek başına aşık oynayan bir bayanı, “Aşık Kemikleri” isimli tablosunda resmetmiştir (GÖRSEL 6). 20. yüzyıl başında yapılan bir araştırmada, Avrupa’nın birçok yerinde oynanan aşık oyunları belgelenmiştir. Avrupa’da bu devirde metalden yapılmış aşık kemiği kopyaları da tanınan oyuncaklardan biridir.
Görsel 6: Jean-Baptiste-Siméon Chardin, Les Osselets (1734). Ancak aşık oyunları tahminen de dünyanın hiçbir yerinde Orta Asya’daki kadar yaygın değildir. Eski Türkçe kaynaklarda aşık oyunundan sık sık bahsedilir. Hatta aşık kemiği ile bakılan bir cins fala savaşların bile bahtını etkileyecek kadar itimat edilirdi. Aşık kemiğinin kendisi ise talih ve uğur sembolüdür. Bu gelenek günümüzde de kültürün bir modülünü oluşturur. (GÖRSEL 7). Moğolistan’da oynanan bir aşık oyunu tipi, Unesco tarafından 2014 yılında insanlığın somut olmayan kültürel miraslarından biri olarak kabul edilmiştir.
ANADOLU’DA AŞIK ATMAK
Aşık oyunları, çeşitleri ve tabirleri bakımından Anadolu’daki en varlıklı oyunlardan biridir. Fal, niyet, kumar, katışık oyunlar olmak üzere, aşık kemiğiyle oynanan yüze yakın oyun belgelenmiştir. Kemiğin oyun içerisindeki kullanımına nazaran; misket üzere kullanıldığı, atmalı, vurmalı oyunlar; zar üzere kullanıldığı, fal, niyet, kumar oyunları ve taş üzere kullanıldığı, beştaş gibisi oyunlar olarak ayırmak mümkündür. Aşık oyunlarında aşığın hangi hayvana ilişkin olduğundan, aşığın her bir yüzüne, atış hallerine ve aşığın atıldıktan sonraki duruşuna kadar, bir epey varlıklı ve çeşitli tabirler kullanılır.
Görsel 7: Aşık Heykeli̇, Atrav, Kazaki̇stan. Aşık kemiğinin Anadolu’da sembolik bir yanı da vardır. Tedavi edici gücü olduğuna inanılır ve birtakım hastalıkların tedavisinde kullanılır. Aşığın nazardan koruduğu inancı da yaygındır; bu sebeple çocukların sağ omuzuna aşık kemiği takılır. Bunun çocuktaki kemik gelişimine da katkı sağlayacağına inanılır. Yeniden nazardan korumak için beşiklere aşık kemikleri asılır. Antik devirden kalma mezarlara aşık kemiği koyma geleneği ise 1950’li yıllara kadar görülür. Bu varlıklı aşık oyunu geleneği, günümüzde neredeyse yok olmak üzereyse de atasözü, tabir ve beddualarda varlığını sürdürür:
Aşık sürekli beyefendi oturmaz: İşler her vakit yolunda gitmez.
Aşığı cuk oturmak: İşi, bahtı yolunda gitmek.
Biriyle aşık atmak: Yarış etmek, yarışmak, uzunluk ölçüşmek.
Aşığın kırkı bir para amma, utulduğuma / ütüldüğüme yanarım: Kaybettiğim şeylerin bir değeri yok, ben yenildiğime üzülüyorum.
Aşığın kör olsun: İşin bozulsun.
Aşığın kınalansın: Elini attığın iş âlâ olsun.
O halde, aşığınız kınalansın!
* Arkeolog.
