Bu coğrafyanın siyahlarının tarihi, uzun bir vakit öncesine dayanıyor. Müellif, gazeteci ve şair Ümit Bayazoğlu, bu geçmişin izlerini sürüp, siyasi ve toplumsal tarihin dehlizlerinde salınırken, bir yandan da Osmanlı siyahlarının kültürel ve yaşamsal rollerine odaklanıyor.
Ümit Bayazoğlu ile Aras Yayıncılık’tan çıkan ‘Arap Kızı Camdan Bakıyor – Türkiye’nin Siyahları’ kitabını konuştuk.
Yazarlık hayatınız boyunca her daim ötekinin, mazlum ve mağdurun kıssasını ele aldınız. Bu toprakların siyahlarını ele almanızla geçmiş periyot çalışmalarınız ortasındaki ilişkiyi nasıl açıklarsınız?
Her uzunluktan her soydan, hem birbirinden hem de herkesten çok farklı insanları yaşadıkları devrin toplumsal tablosu içinde geleceğe taşıma uğraşım, Ece Ayhan’ın “Neden Özcan Tekgül Britannica’da, Larousse’ta yok?” kelamı üzerine başladı. “Sivil” bir ansiklopediye yol olsun diye, 2004’te ‘Uzun İnce Yolcular’, 2013’te ‘Hatırda Kalmaz Satırda Kalır’ kitaplarını çıkardım. Bunlarda toplam 100 karakteri tanıtmaya çalıştım. Üç adım geri çekilip de uzaktan bakınca, bayanların ve İmparatorluk tebaasından insanların kitaplarımda azınlıkta kaldığını gördüm. Bunu üzerine Türkiye’nin zencilerine yöneldim. Zenciler derken mecaz yapmıyorum, harbiden zencileri kast ediyorum, son yıllarda kendi iradesiyle sığınanları değil, vaktiyle Afrika’dan kaçırılıp köle pazarlarında satılan insanları husus ettim.
İlk olarak şöyle başlayalım: Osmanlının siyahları nereden nasıl geldi?
Nijerya, Çad, Sudan, Etiyopya, Somali üzere Doğu Afrika ülkelerinden satın alınarak yahut kaçırılarak getirildiler.
Osmanlı’da Afrika’dan ya da Arap yarımadasından gelmesine bakılmaksızın bütün siyahlara “Arap” denmesinin sebebi neydi? Siyahlara dini bir yakınlık “bahşetmek” için mi Arap deniliyordu?
Arap tacirler eliyle ve çoğunlukla Arabistan üzerinden getirildikleri için onlara yanlış olarak Arap deniyordu. Bugün dahi o denli diyenler var. Fotoğrafın negatifine “resmin arabı” dendiği üzere Arap sıfatı, o kişinin rengini nitelemek için kullanılıyordu. Irkçı bir zihniyetle söylenen her söz üzere bu da birçok vakit hakaret içerikli olabiliyordu.
Arap Kızı Camdan Bakıyor – Türkiye’nin ‘Siyah’ları, Ümit Bayazoğlu, 176 syf., Aras Yayıncılık, 2022. ”BEYAZ FETİŞİZMİ’ YÜZÜNDEN SİYAHA KÖRELMİŞLERDİ’
Kölelik kavramının Türk aydınının ömrüne girişini 19. Yüzyıl olarak işaret ederken, bu kavramın daha çok “beyaz köleler” üzerinden biçim aldığını söylüyorsunuz. Siyahlar, neden görmezden gelindi?
19. yüzyıl okumuş-yazmışları, özgürlük – adalet – eşitlik talep ederken, insan haysiyetine yakışmayan köle ticaretini de lanetlediler zira birçoklarının anası ve / yahut büyükanası Kafkasya’dan satın alınmış Çerkez, Gürcü, Abhaz kadınlardı. Onlar da köle ticaretinin mahdumlarıydılar. Her birinin meskeni, başta anneleri olmak üzere köle doluydu. Mutfakta, çamaşırda, bahçede çalıştırmak, çocuk baktırmak için satın alınmış beyazların yanı sıra Afrikalı birçok köle sahibiydiler. Ancak ırkçılık Afrikalı köleleri görmelerini engelledi. “Beyaz fetişizmi” yüzünden siyaha körelmişlerdi. Tahminen de onları beşerden saymıyorlardı. Yapıtlarında zencileri bir dudağı yerde bir dudağı gökte zebani diye tasvir ediyorlar, onlara makûs, entrikacı, kıskanç roller yazıyorlardı. Nesiller boyunca ganimet kültürü içinde yetişmiş aydınlara insan ticaretinin karşıt gelmemesinin bir sebebi de bu ticaretin dince onaylanmış ve devlet tarafından vergilendirilmiş olmasıydı. Gelenek de görenek de buna uydurulmuştu.
Kitabınızda edebiyatçıların köle olgusunu nasıl ele aldıklarını da yorumluyorsunuz. Güya çabucak hepsi “zenci” kültünü toplumda olduğu üzere tekrar üretmeye çalışıyor. Devrin siyaseti ile bu üretim ortasında nasıl bir ilgi var sizce?
“Duygusal” bir ilgi vardı: İnsan ticareti dince onaylanmış ve devlet tarafından vergilendirilmişti. Gelenek de görenek de buna uydurulmuştu. Ganimet kültürü bu milletin DNA’sına nüfuz etmiştir. Devletin zirvesinden tırnağına kadar ganimet (yani hırsızlık) bir “hak” olarak kabul edilir.
Bu coğrafyada yüzyıllardır siyah köle olgusunun değişmediğinin ve her yeni devirle birlikte bu anlayışın tekrar üretildiğinin altını çiziyorsunuz. Halbuki yalnızca Amerika’da varmış üzere öne sürülüyor. Bunun sebebi ne sizce?
Amerika, köle emeği üzerinde yükseldiği halde 1960’lı yılların sonuna kadar nankörce zencileri aşağıladı, hak–hukuk onlar için işletilmedi. Orada köleler en ağır işlerde zorla çalıştırılırken, biz de konutlarda, konaklarda, saraylarda nispeten daha hafif işlerde istihdam edildiler.
Kitabınız bir yanıyla bugünlerin, sığınmacı ve mülteci krizinin de ön evresini anlatıyor. Bu toplumun siyahlara bakışıyla bugün sığınmacı olarak bu ülkeye gelen yabancılara bakışı ortasında bir fark var mı?
Dünküler sığınmacı/mülteci değillerdi. Onlar kapısının önünde oynarken kaçırılmış, kızsa cinsel taarruza uğramış, erkekse hadım edilmiş sonra da esirhanelerde satılmış köleydiler. Günümüzdekilerle karşılaştırılamaz.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Hazırladığım bir çalışma yok lakin kimi hayallerim var. Bu devletin ve milletin kurucusu Rumeli muhacirlerinin toplumsal psikolojisiyle ilgileniyorum.
