Volkan Ertit
Bilim ve spekülasyon ortasındaki çizgi her vakit kalın olmayabiliyor. Bilimsel bilgi üretme basamaklarından geçmemiş, tezini bilgi ile desteklememiş, kuramsal bir tutarlılık taşımayan çalışmalarla nadiren karşılaşılmıyor. O nedenle, kendi içinde kuramsal bütünlüğü olan ve tezlerini bilgi ile destekleyen bir çalışma yalnızca tartışmaları zenginleştirmekle kalmıyor tıpkı vakitte “referans” metin haline gelip, tartışmaların yeni bir düzeyde devam etmesine fırsat sağlıyor. Yusuf Ekinci’nin İrtibat Yayınları tarafından yayımlanan “Kürt Sekülerleşmesi: Kürt Solu ve Nesillerin Dönüşümü” kitabı bu minvalde bir çalışma. Kitabın art kapağında yer aldığı üzere “çoğu vakit hudutlu müşahedelere, izlenimlere dayanarak konuşulan sekülerleşme konusunu saha tecrübesiyle ‘yere indiren’ bir çalışma.”
Kürt sekülerleşmesi, Kürt Solu ve Jenerasyonların Dönüşümü, Yusuf Ekinci, 280 syf., Bağlantı Yayınları, 2022 Söz konusu Türkiye olduğunda kamuoyu çoklukla şu üç yaklaşım altında kümeleniyor:
Birinci yaklaşım: Türkiye sekülerleşmektedir. Öncelikle 1960’larda hızlanan çağdaşlaşma süreci ve akabinde 2000’li yıllarda gündelik ömrün modülü olan dijitalleşme Türkiye’deki yeni jenerasyonları doğaüstü alandan uzaklaştırmaktadır.
İkinci yaklaşım: Hayır, Türkiye sekülerleşmemektedir. Bilakis, AK Parti iktidarı Türkiye toplumunu son 20 senede hayli dindarlaştırmıştır.
Üçüncü yaklaşım: Evet çağdaşlaşma dindarları etkilemektedir, fakat yaşanan sekülerleşme değil, dinin yeni bir form almasıdır. Gençlerin ebeveynleri üzere dinî yaşamıyor oluşları onların sekülerleştiği manasına gelmemektedir. Artık yaşanan yeni bir dinî hayattır.
Ekinci ise bu üç yaklaşıma aralık koyarak tartışmaya yeni bir alan açıyor. Ulaştığı sonuç şu: Evet, çağdaşlaşma sebebiyle genel bir sekülerleşme süreci Türkiye’nin yeni jenerasyonlarında gözlemleniyor (birinci yaklaşım), lakin Kürt gençlerinin sekülerleşme sürecini yalnızca Türkiye’nin çağdaşlaşmasıyla açıklamaya çalışmak bilhassa 1990’lardan itibaren Kürtler özelinde yaşanan toplumsal dönüşümü ıskalamak manasına gelecektir.
Ekinci farklı nesillerden iştirakçilerle Diyarbakır’da gerçekleştirdiği görüşmelerde şu mevzu başlıkları üzerinden tartışma yürütüyor: Flört, evlilik, boşanma, alkol, başörtüsü, bebek isimleri, toplumsal hiyerarşideki değişim, LGBTİ+ bireylere bakış, toplumsal cinsiyet… Ekinci’nin bulguları yeni nesillerin doğaüstü alanı günlük ömürlerinde daha az referans olarak kullandıklarını ortaya koyuyor. Örneğin,
- Kürt gençleri de kendilerinden evvelki nesillere kıyasla İslam’ın onaylamadığı evlilik dışı mahrem yakınlaşmalara -ülkenin geri kalanı gibi- daha açık hale gelmiş durumdalar.
- Alkol konusunda daha liberal bir durumu benimsemişler.
- Daha süratli ve daha çok boşanıyorlar.
- Kızlar annelerine kıyasla daha az başörtüsü kullanıyor.
- İslam dinini çağrıştıracak isimleri bebeklerine daha az veriyorlar.
- LGBTİ+ bireylere karşı daha liberal bir bakış açısına sahipler.
- Benzer halde toplumsal cinsiyet konusunda da bir evvelki neslin doğaüstü ile yasallaştırdığı davranış kalıplarını ya da bakış açısını daha az kabul ediyor görünüyorlar.
Ekinci’nin sonuçları Türkiye’nin geri kalanından farklılık arz etmiyor aslında. Seçtiği başlıklarla ilgili Türkiye’de yapılan başka çalışmaların sonuçları kendi çalışmasının sonuçlarıyla paralellik arz ediyor. Bu sebeple buraya kadar tabir edilenler şu sorunun yanıtlanmasını gerektiriyor: Ekinci’nin savlarıyla, “Modernleşme sekülerleştirir.” savına sahip sekülerleşme teorisyenlerinin (birinci yaklaşımı savunanların) argümanları ortasındaki fark nedir?
Ekinci bu soruya “politik sekülerleşme” kavramı ile karşılık veriyor. Yalnızca çağdaşlaşma değil tıpkı vakitte -illegal ya da meşru fark etmeksizin- Kürt sol/sosyalist hareketin Kürt gençleri üzerinde sekülerleştirici tesiri olduğunu savunuyor. Kürt soluna yakın gençlerle ebeveynleri ortasında radikal ve tepkisel bir sekülerleşme sürecinin yaşandığını ve Kürt toplumunda nesiller uzunluğu süregelen geleneksel/dinî zincirin son jenerasyonla birlikte aşındığını ve yer yer koptuğunu argüman ediyor. Yani, benim de savunduğum klasik teori, çağdaşlaşmanın sebep olduğu sosyo-kültürel değişimlere odaklanırken, Ekinci Kürt solu içinde politize olmanın öne çıkarılması gereken bir dinamik olduğunu belirtiyor.
KÜRTLERDE TEPKİSEL VE RADİKAL SEKÜLERLEŞME
1960’lardan itibaren görünür olmaya başlayan Kürt sol/sosyalist niyeti, 1970’lere hakikat kristalleşmeye başlıyor ve bu tarihten itibaren radikal bir görünüm kazanıyor. 1980’lerden itibaren tek bir örgüt ve siyasal hareket olarak tesirini göstererek ve 1990’lardan itibaren kitleselleşmeye başlamasıyla Kürtler üzerinde hegemonik bir güç haline dönüşen Kürt solu, yalnızca siyasal alanda değil, Kürt toplumunda kültürel, dinî ve klasik alanda da değişimleri beraberinde getiriyor. Solun dine ve geleneğe yönelik bilgili uzaklığı, bu dünya görüşü çerçevesinde siyasallaşan genç nesillerin da dine ve -dinle yoğrulmuş- geleneğe uzaklık almasında tesirli bir faktör haline geliyor. Hasebiyle Kürt gençleri, Kürt solunun tesir alanının yaygınlaşmasına paralel olarak sekülerleşme sürecine daha açık hale geliyor.
Kitap, bu tarihi ve siyasal art plandan hareketle Kürt jenerasyonlarını kıyaslıyor ve genç nesille evvelki nesiller ortasında üstte da vurguladığım gündelik ömür alışkanlıkları ile inanç hususlarıyla ilgili bariz bir farklılaşmayı bulguluyor. Ekinci’nin sekülerleşme tartışmalarına katkı sunduğu bir başka bulgu, Kürt gençlerinin sekülerleşmesinde muhalif oldukları iktidara, dinî kümelere ve din “adamları”na yönelik ortaya çıkan “tepkisel sekülerleşme”nin tesirli olmasıyla ilgili. Muhalif olunan iktidarın daima dindarlık vurgusu yapması, iktidara yakın kimi cemaat ve tarikatlara duyulan reaksiyon, olumsuz Kürt Hizbullahı tecrübesi ya da IŞİD pratiği ve Kürt sorununa ait dinî içerikli milliyetçi telaffuzlara karşı hissedilenler Kürt solu içinde politize olmuş gençlerin dinden uzaklaşmalarının sebepleri olarak öne çıkıyor. Bu sebeple Ekinci’nin görüştüğü genç nesil iştirakçiler, “İslam” ve “Müslüman” sözlerinin kendilerinde çağrıştırdığı manası Türkiye’nin sıcak siyasetinden bağımsız cevaplayamıyorlar. Ayrıyeten Kürt solundan etkilenen genç Kürtlerin sekülerleşme sürecinin aile geleneğinden sert bir kopuşu içeriyor olmasını (hız ve nitelik dahil) Ekinci “radikal” sözü ile niteliyor. Birçok ailede Kürt gençleri için sekülerleşme süreci ölçülü ve sürece yayılan formda değil, ani ve radikal bir kopuş olarak tecrübeleniyor. Kürt ailelerinde iki jenerasyon öncesine kadar klâsik dindarlıkta süreklilik devam ederken, günümüz genç jenerasyonu ile bu kesintiye uğruyor. Ekinci görüşmelerinde, Kürt geleneğinin temel bir direği olan medreselerde eğitim almış jenerasyonlara dayanan ailelerin genç üyelerinde yaşanan sekülerleşmeyi buna örnek gösteriyor.
Vurgulamalıyım ki, kitap Kürt solunun nesiller üzerindeki tesirine odaklanırken, çağdaşlaşma sürecini yok saymıyor. Lakin bilhassa 1990’lardan itibaren çağdaşlaşmanın yanında Kürt solunun da gençlerin “doğaüstü öğretilere” olan bakışını “derinden” etkilediğini sav ediyor.
- Ailenin dindarlığına ve klâsik dünya görüşüne aralıklı olmanın ve hatta onlarla çatışmanın;
- Ebeveynlerine kıyasla dünyaya daha rasyonel bir pencereden bakmanın;
- Dinin Kürt halkının kaygılarına tahlil olamayacağını düşünmenin,
- Ve klâsik toplumsal cinsiyet rejimine karşı cinsiyet eşitliğine ve farklı cinsel yönelimlerin özgürlüğüne vurgu yapmanın Kürt sol/sosyalist hareketten bağımsız düşünülemeyeceğini öne sürüyor.
SEKÜLERLEŞME TARTIŞMALARININ SEYRİ
Ekinci’nin yapıtı, hâkim literatürün dışına çıkarak, görmezden gelinmiş bir dinamiğin, sol fikrin, sekülerleştirici gücüne odaklanıyor. Daha evvel sosyalist devletlerin sekülerist siyasetleri sebebiyle sekülerleşen ya da sekülerleşmiş görünen toplumlar olsa da Ekinci’nin çalışması, rastgele bir (ulus)devlet siyasetine dayanmayan ve enformel siyasetler üzerinden ortaya çıkan “organik” sekülerleşmeyi gösteriyor bizlere. Organik sözünü kullanıyorum zira bu süreç devlet siyasetleri üzerinden gerçekleşmemiş, farklı bir iktidarla tekrar bilakis döndürülmesi çok mümkün olmayan bir süreç.
Ben de Ekinci üzere, devletlerin üstten aşağıya dinî ya da sekülerist siyasetlerinin toplumların reaksiyoner tavırlarını tetiklediğini düşünüyorum. Dinin statüko ile alakalı görüldüğü ve devletin din lehine baskıcı siyasetler yürüttüğü toplumlarda Ekinci’nin tabiri ile din “soğuk” ve “itici” manalar ihtiva etmeye başlayabiliyor. Aykırısı durumda ise, yani baskıcı seküler siyasetler ise dine yönelmeyi etkileyebiliyor. O nedenle, Ekinci’nin çalışmasının konusu olan sol/sosyalist fikir ile gerçekleşen sekülerleşme süreci ile üstten aşağıya baskıcı siyasetlerle yüzeyde konjonktürel olarak gerçekleşen sekülerleşme örnekleri karıştırılmamalıdır.
Türkiye’de 2000’li yılların başından itibaren sekülerleşme teorisinin ne olduğuna, ne olmadığına ve yaşanan toplumsal dönüşümü açıklayıp açıklayamayacağına dair birçok tartışma yapıldı. Bu tartışmalarda ise “alan” ihmal edildi. Teoriyi desteklemeyenler ve onun “çöktüğünü” argüman edenler şu ana kadar alandan rastgele bir bilgi ile argümanlarını desteklemediler. Benim üzere teoriyi destekleyenler ise, alandan birçok bilgi paylaştılar** ancak bu datalar teorinin kapsayıcılığı sebebiyle farklı alanlardan elde edilmişti. Son 20 yıldır “sekülerleşme teorisi”ne ya da tartışmalarına dair “teorik” okumalar yapan bizlerin, çoğunluğunu Müslümanların oluşturduğu bir ülkede tecrübelenen “sekülerleşme” ya da “de-sekülerleşme” süreçlerine dair “alan”dan daha fazla beslenmeye gereksinimi olduğu sırada Kürt Sekülerleşmesi kitabının yayımlanmış olmasının talih olduğu kanaatindeyim.
Sekülerleşme olgusunun sosyolojik bir çizgide anlaşılmasına katkı sunacak, yeni çalışmalar için temel referans kaynaklarından biri olma potansiyeli taşıyan yapıtın, husus özelindeki tartışmaları besleyeceğini düşünüyorum. Tahminen bu çalışma, mikro alanda başka etnik-dinî kümelerle yapılacak çalışmalara öncülük edebilir.
