Semra Pelek
Alman Öğrenci Birliği’nin, 6 Nisan 1933’te dağıttığı broşürde, “Alman olmayan ruha karşı” aksiyon daveti yapılıyordu. Bu, ülke çapına yayılacak bir propaganda kampanyasının birinci adımıydı. Çok geçmeden bunun sonuçları alındı: 10 Mayıs gecesi, Nazilerin coşkulu destekçileri olan üniversite öğrencileri pek çok üniversite kentinde meşaleli yürüyüş düzenledi. O gece başta Berlin ve Münih olmak üzere pek çok kentin meydanlarında, “Alman olmayan” 25 bin civarında kitap yakıldı. Öğrencilerin birden fazla, Nazi askeri üniformalarını giyinmişti. Berlin’in Opera Meydanı’ndaki “tören”, radyodan halka naklen aktarılıyordu. Karl Marx, Sigmund Frud, Thomas Mann, Stefan Zweig ve Bertolt Brecht’in de ortalarında bulunduğu müelliflerin kitapları, 10 Mayıs ve devamındaki günlerde “ateşte yakılarak tasfiye edildi.” Bu sembolik lakin uğursuz bir aksiyondu; “toptan temizlik” başlatılmıştı. 10 Mayıs’ın akabinde yalnızca Yahudi müellifler değil, rejimi eleştiren, militarizme karşı çıkan, demokrasiyi yahut sosyalizmi savunan ve “Yahudi akrabaları” olan tüm muharrirler da susturuldu. Nazilerin kara listelerinde ismi geçen muharrirler, sonraki yıllarda ya ülkeden kaçtı ya da Holokost’un kurbanı oldu.
12 BİN CİLTLİK EŞSİZ KOLEKSİYON
Yaklaşık 90 yıl evvel yakılan bu yapıtların birçoklarının birinci baskılarına bugün herkes Augsburg Üniversitesi’nin çevrimiçi kütüphanesinde ulaşabiliyor. Nazilerin var olma hakkı tanımadığı muharrirlerin yapıtlarının yer aldığı 12 bin ciltlik eşsiz koleksiyon, Augsburg Üniversitesi ve bağışçılar tarafından 2009 yılında Georg Paul Salzmann’dan satın alındı. Salzmann, bu kitapları 1976’dan 2013’teki vefatına kadar geçen müddette antika pazarlarını, kıyıda köşede kalmış kitapçıları gezerek tek tek aramış, bulmuş ve satın almıştı. Bütün meskeni romanlar, şiirler ve oyunlarla dolu yüzlerce metrelik raflarla çevrilmişti. Bu onun ‘Yakılan Kitaplar Kütüphanesi’ydi. Salzmann, inşaat kesiminde çalışan bir mali müşavirdi. Kendi anlatımına nazaran, “bir tesadüf eseri”, Nazilerin yaktığı, yasaklayarak kültürel hafızadan silmeye çalıştığı muharrirlerin kitaplarını toplamaya başlamıştı. Fakat hayatta hiçbir şey tesadüf değildir, derler. Yaşadığımız her olay, bizi bir sonrakine taşır. Salzmann’ın koleksiyonun birinci kitabını satın aldığı ‘o an’dan sineması geriye sardığımızda, karşımıza Nasyonal Sosyalist bir ailede büyümüş küçük bir çocuk ve savaşın neden olduğu acılar çıkıyor.
Georg P. Salzmann (Fotoğraf: Fred Schöllhorn)
İkinci Dünya Savaşı sonrasında Doğu Almanya topraklarında kalacak Thüringen’de, 1929 yılında doğan Salzmann, kitapların yakıldığı 10 Mayıs gecesinde yalnızca dört yaşındaydı. Ailesi tarafından küçük yaşlarda Hitler Gençliği’nin toplantılarına yollandı. Babası “ilk andan itibaren” ateşli bir Nazi’ydi, o denli ki 1945 yılının Mayıs ayında kesin mağlubiyet anlaşıldığında intihar etti. O sırada 17 yaşında olan Georg bir Nazi askeriydi, akciğer enfeksiyonu sebebiyle hastanede yatıyordu. 1945 yılı onun da hayatında kıymetli kırılma anlarının yaşandığı bir vakit dilimi oldu. Berlin Harekâtı’nın üzerinden şimdi bir ay geçmişti. Ülkedeki toplama ve mevt kamplarında sağ kalan Museviler kurtarılmaya başlanmıştı. Bir Haziran günü ABD’li bir asker, Salzmann’ı Almanya’nın en büyük toplama kamplarından biri olan Buchenwald’a götürdü. Salzmann’ın kampta tanıştığı bir Yahudi, ona yaşadıklarını anlattı; artık nerede yaşayacağını, nereye gideceğini bilmiyordu, yakınlarının nerede olduğuysa koca bir muammaydı. Lakin bu müsabaka Salzmann’ın kelam ettiği ‘o tesadüf’ değildi, bu kısa sohbette o ana kadar bildikleri ve inandıkları tepetaklak olmuştu. Sonraki kırılma anını savaşın akabinde gittiği bir kitapçıda yaşadı. Koca bir raf dolusu kitabın sırtında yazan isimler ona hiç tanıdık gelmiyordu. Lion Feuchwangers, Stefan Zweig, Max Brod, Jakob Wassermann, Kurt Tucholsky, Sigmund Freud da kimdi? Bu isimleri ne ailesinde ne de okulda duymuştu. Kitapçı, kıssayı anlattı: Hepsi Nazilerin kara listesinde yer alan yasaklı yazarlardı, 1933 yılından beri bu kitapları büyük bir dikkatle saklamıştı.
‘BİRİLERİ TAM DA BU KİTABI ATEŞTE YAKILMAKTAN KURTARDI’
Salzmann’ın, ‘Yanmış Kitaplar Kütüphanesi’nin birinci kitabını satın alacağı ‘tesadüfün’ yaşanması için daha vakit vardı, evvel 1953 yılında eşiyle Doğu Almanya’dan Batı Almanya’ya kaçacaktı. Bundan da 23 yıl sonra, bir iş için birkaç aylığına Bremen’de yaşadığı 1976 yılında, onun can ıstırabını fark eden bir komşusu Slazmann’ı okuma kulübüne davet etti. Birinci toplantıda Salzmann’a Yahudi muharrir Ernst Weiss’ı araştırma misyonu verildi. Weiss’ın hayatı ve yapıtları o kadar ilgisini çekmişti ki bu araştırmanın peşinden evvel Köln’e, oradan Amsterdam, Bern ve Zürih’e gitti. Salzmann bir antikacıda Weiss’in 1916’da yayımlanan ‘Der Kampf’ (Savaş) kitabının birinci baskısını aldı. Bu onun ‘Yanmış Kitaplar Kütüphanesi’nin birinci kitabı oldu. Böylelikle Nazi devrinde yasaklanan, kara listelere alınan, var olma hakkı tanınmayan, sürgünde yaşamak zorunda bırakılan yahut öldürülen müelliflerin 1933’te Alman kentlerinde yakılan kitapların birinci baskılarını toplamak Salzmann’ın hayatının işi haline geldi. Almanya’nın bütün kentleri ile Fransa, İsviçre ve Hollanda’daki kitapçıları, antika pazarlarını ve bitpazarlarını dolaştı. Evvel konutunun bodrumunu kitaplık haline getirdi. Bodrumdaki raflar büsbütün dolduğunda kitaplar meskenin odalarına taştı. “Hazine Avı” (1990) belgeselinde Slazmann, neden bilhassa birinci baskıları topladığına dair şunları söylemişti: “Bu kitapların çok özel bir aurası, bir mukadderatı, hissedebildiğim bir öyküsü var. Bazen evvelki sahiplerin ithafları yahut notları oluyor kitaplarda. Ayrıyeten birinci baskıyı elime aldığımda müellife çok yakın olduğumu hissediyorum. Ve o anda şunu biliyorsunuz: Birileri tam da bu kitabı ateşte yakılmaktan kurtardı. Bu kitapları bulmak, çoktan kaybolduğunu düşündüğünüz bir hazineyi ortaya çıkarmak üzere.”
Augsburg Üniversitesi’nin kütüphanesinde çevrimiçi olarak erişilebilen Salzmann’ın koleksiyonunda Stefan Zweig’ın, Hitler rejiminin neden olduğu karamsarlık ve Avrupa’nın içine düştüğü durumdan duyduğu hüzün nedeniyle 22 Şubat 1942 gecesi intihar edeceği Brezilya’daki sürgün yıllarında yazdığı ve yalnızca numaralandırılmış 250 baskı yapan ünlü romanı ‘Satranç’ın 107 sayılı birinci baskısı bulunuyor. Yanmış Kitaplar Kütüphanesi’nin 12 bin ciltlik yapıtları ortasında el yazmaları, gravürler, fotoğraflar, mecmualar de yer alıyor.
Koleksiyonun dijital arşivini üniversitenin linkinden inceleyebilirsiniz.
Kültürel hafıza galip çıktı
Hikâyenin sonunda, “Peki, neden bu uğraş?” diye sorulabilir. O denli ya Salzmann bir edebiyat uzmanı, tarihçi yahut akademisyen değil, inşaat dalında çalışan kendi halinde bir mali müşavirdi. Az değil, 37 yıl boyunca iğneyle kuyu kazar üzere 12 bin cildi toplayacak azmi nereden geliyordu? Konutundaki kütüphaneyle Almanya’da ünlendiği 1990’lı yıllarda Salzmann, bu soruyu soran gazeteciye şu karşılığı verdi: “Nazilerin bütün bir müellif neslini toplumsal ve kültürel hafızadan silme eforunun başarılı olmasını istemedim. Bilhassa bizden sonra gelen gençlerin kitap yakmanın tahrip edici gücünü öğrenmesi gerekiyor.”
Öyle de oldu. Georg Salzmann sayesinde Nazilerin unutturma, yerli ve ulusal olma gayreti değil, kültürel hafıza galip çıktı.
