Görkem Konutçu | gorkem.evci@milliyet.com.tr
Milliyet Arkeoloji mecmuası ve İş Sanat iş birliği ile düzenlenen “Kültürel Miras Buluşmaları”nın birinci durağı, Antalya’nın Kaş ilçesi yakınlarındaki Patara Antik Kenti’ydi. Apollon’un doğduğu kenti, İstanbul’da baharı beklerken karşılaştığımız kıştan kalma soğuk günlerin akabinde, mitolojik anlatılarda tabiatın “kış uykusu”ndan sonra tekrar doğuşu, uyanışı, dirilişi ile özdeşleşen hoş bir bahar gününde, 26 Mart’ta gezdik. Patara’yı, hayatlarını bu kente adayan iki değerli isimden, 1988 yılında buradaki birinci hafriyatları başlatan ve 1999 yılına kadar da hafriyat başkanlığı misyonunu sürdüren Prof. Dr. Fahri Işık ile bu vazifesi 2009 yılından beri yürüten Prof. Dr. Havva İşkan Işık’tan dinleme bahtına erişmek, uzun süren bir kışın akabinde Patara’da bizi karşılayan hoş bahar gününün verdiği memnunluğu daha da artırdı.
Doğal liman
Patara’nın çağlar uzunluğu süren değeri, sahip olduğu doğal limandan geliyor. Ağzı vakit içinde kumla dolarak 14-15. yüzyıllarda büsbütün kapanan bu liman en kuzeyde Ksanthos, onun altında Letoon ve en güneyde, deniz kıyısındaki Patara antik kentlerini kapsayan Ksanthos Vadisi’ne giriş; bu kentlerin de dünyaya açılan kapısıdır. Lykia Birliği’ne başşehirlik de yapan, dinî bir merkez pozisyonundaki bu kıymetli kentin tarihi, 1988 yılında Fahri Işık’ın başkanlığındaki hafriyatlar başlayana kadar M.Ö. 700’lü yıllara kadar gidiyordu. Lakin hafriyatlarda elde edilen ve M.Ö. 6. bin yıla kadar uzanan buluntular, Patara’nın tarihini çok daha gerilere taşırken, kentin tarih boyunca değerini koruduğunu da gösteriyor. Patara’nın ve varlığını borçlu olduğu doğal limanın tarihte binlerce yıl evvel başlayan rolüne, 15. yüzyılın sonunda “Sultan Cem’in Rodos heyetiyle görüştüğü” yer olarak bir ek yapılırken, 20. yüzyılın başlarında Osmanlı’nın birinci telsiz telgraf istasyonunun burada kurulmasıyla kent yeni bir manaya daha kavuşuyor.
Helen’den Anadolu’ya
“Biz buraya geldiğimizde her şey Yunan’dı.”Patara’yı gezmeye başladığımız, yaklaşık 30 metre yüksekliğe sahip olan, kente dört yandan hâkim Tepecik’te bu türlü özetliyor Fahri Işık, Patara’daki kazıların manasını. Işık, 1981 yılında Patara’ya gelişlerini anlattığı bir yazısında da “Patara o gün, Ksanthos Irmağı’nın getirdiği mille limanının girişi tam dolduğunda terk edildiği üzereydi güya; M.S. 1500’den bu yana vakit durmuş gibiydi” diyor. Yedi yıl sonra, 1988’de bu kentteki arkeolojik hafriyatlar için müsaade verildiğinde vakit yine akmaya başlamış ve tekrar Fahri Işık’ın tabiri ile “Lykia için kültürel doku manasında değişmez bir algı” olan “Antik Anadolu’nun tüm kıyı kentlerini saran ‘Helen yaratısı’ olma” algısına karşı da bir çaba başlamıştır. Işık, Patara’daki kazılarla “Lykia Uygarlığının tarafının 150 yıl sonra Hellas’tan Anadolu’ya çevrildiğini” söyler. Patara ile birlikte, Lykia’nın tarihi, Helen kültüründen değil Anadolu temelinden yükselen bir kültür olarak yine yazılır.
Leto Hurmalığı
Tepecik’ten aşağıya iniyoruz, kentteki ikinci durağımız hurma ağaçlarının bulunduğu bölge yani Leto Hurmalığı. Burası mitolojinin değerli yerlerinden biri. Leto ile Zeus’un oğlu, Azra Erhat’ın sözleriyle “aydınlığın, ışığın, varlığı akılla algılamanın, öngörme”nin simgesi Apollon’un doğduğu yer burası. Bugün Yunanistan hudutlarındaki Delos’ta doğduğuna da inanılır Apollon’un. Zira tekrar Erhat’ın tabiri ile “Merkezleri, tapınakları ve efsaneleriyle özbeöz Yunan, yani Yunanistan kökenli”dir Apollon. Fakat ekler Erhat: “Bu yanlışlığı bilim Homeros’tan başlamak üzere metinleri uygunca okumamış olduğu için işlemiştir. Arkeolojinin katkıları da eklenirse, gerçeğin gün ışığına yakında çıkacağı umulur.” Azra Erhat, direkt Patara’yı da işaret eder Mitoloji Sözlüğü’nde: “Apollon allahın asıl doğuş yeri Anadolu kıyıları, yani Lykia ve bilhassa Lykia’da ilahın doğduğu kent sayılan Patara’dır ancak sonradan evvel adalarda, sonra Yunanistan’da kültü yayılınca birçok yerler allaha beşik olma gururunu elde etmek için efsaneler düzdürmüşlerdir, bunların ortasında başta gelen ve en çok da tutunan Delos efsanesi.” Mitolojik anlatıya nazaran Apollon’a gebe olan Leto, doğum sancılarıyla dokuz gün dokuz gece kıvranır lakin kendisini kıskanan Hera, doğum tanrıçası Eileithya’yı ondan uzak tutunca bir türlü doğamaz Apollon. Lakin sonunda Eileithya yetişir ve Leto’nun kollarını bir palmiye ağacına sarar, ayaklarının altındaki çayıra diz çöker Leto, böylelikle Apollon’un kutlu doğumu gerçekleşir. Bugün Delos’ta bu anlatıda bahsi geçen palmiye/hurma ağaçları ya da bu ağaçlardan biz iz yoktur. Lakin Apollon kültü için en az Delos kadar değerli bir merkez daha vardır: Apollon’un kehanetini yazları altı ay Delos’ta, yılın geri kalanında da Patara’da bildirdiği anlatılır. Kentte hurmalığın da bulunması, mitolojik anlatıda bahsi geçen yerin Patara olduğu ihtimalini güçlendirir. Üstelik bu hurma ağaçlarının tarihi de hayli eskidir. Fahri Hoca, hurma ağaçlarının köklerinden yaşlarının saptanamadığını lakin diğer bir ispat bulunduğunu söylüyor; ağaçların yer aldığı bölgedeki iki sokak ve bir ana yol: “Hurmaların hepsi bu yolun kenarında, hiçbiri içinde değil. Yolun tarihi hurmaların tarihiyle özdeş.” Havva İşkan da, ağaçların yaşlarıyla ilgili bir DNA araştırması yürütüldüğünü, sonuçlarını heyecanla beklediklerini belirtiyor. Ağaçların yakınlarındaki Tekerlek Gölü’nün de mitosla örtüşen diğer bir delil olduğu düşünülüyor.
Şehrin simgesi
Patara’nın simge yapılarından biri de Kent Kapısı. Burada “simge” sözcüğü, Roma Dönemi’ne ilişkin bu yapının, sırf bugün için tarihi bir kalıntı olarak kıymetini vurgulamıyor; “şehrin simge”si olmak, bu yapının inşa edilme nedeni. Havva Hoca, kapının, kente gelenlere “Patara’ya geliyorsunuz” dediğini, kentin kimliğinin kıymetli bir kesimi olduğunu, o periyotta bir kentin girişinden tanınabileceğini vurguluyor. Bu kapının bir öbür manası da Lykia’yı egemenliği altına alan Roma’nın buradaki halka karşı güç gösterisinin yansımalarından biri olması. Yapının fonksiyonları, bunlarla da hudutlu değil. Kent Kapısı birebir vakitte kentin su sisteminin son halkası. Havva Hoca’nın anlatımına nazaran kentin yüksek kesitlerindeki bir kaynaktan doğal olarak basınçlı bir halde gelen su, pişmiş topraktan “s” halinde kıvrılan künklerle kapının üstüne taşınıyordu. Su buradan kapının orta kısmındaki “pencere”den aşağıya dökülüyor, böylelikle bu noktada bir “su perdesi” meydana geliyordu. Bu yolla kapıdan geçen su, devasa büyüklükteki bir havuzda toplanıyor, buradan da kapıdan daha alt düzeyde yer alan hamama gidiyordu. Havva İşkan “Böylece Patara, kente girenleri hem harika bir kapıyla hem de su oyunlarıyla karşılıyor” diyor.
Tiyatrodaki yazıt
Patara’nın, M.Ö. 2. yüzyılda, Helenistik Dönem’de inşa edilen, Roma Dönemi’nde geçirdiği tamirle büyütülen tiyatrosu, hafriyat ve onarım çalışmalarının akabinde tekrar ayağa kaldırılarak bugün tekrar kültür-sanat aktifliklerine mesken sahipliği yapar hale getirilmiş. Havva Hoca, tiyatro yapısında bulunan, sahnenin inşasına ait anıtın “Anadolu epigrafisindeki en kapsamlı” yazıtlardan biri olduğuna dikkat çekiyor. Vilia Procula isimli bir bayan tarafından yazdırılan bu yazıtta sahne binasının imaline Q. Vilius Titianus tarafından başlandığı, vefatından sonra yapının kızı Vilia Procula tarafından kendi parasıyla tamamlandığı ve içindeki heykellerin de tekrar Vilia Procula tarafından yaptırıldığı kaydediliyor. Havva Hoca, Lykia kültüründe bayanın pozisyonu ile ilgili olarak şu bilgileri veriyor:
“Herodot, Lykialıları öteki komşularından ayıran çok değerli bir özellik olduğunu söyler. Diyor ki ‘Bir Lykialıya sen kimlerdensin diye sorarsan şayet, o sana evvel annesinin ismini söyler. Sonra annesinin annesinin ismini söyler. Sonra annesinin annesinin annesinin ismini söyler.’ Lykia’da anaerki konusu çok tartışılan bir kavram. Soyun anneden devam ettiği, diğer yazıtlarla da karşımıza çıkan bir durum. Fakat anaerkiyi, bir idare gücü olarak algılamamalıyız.
KABARTMANIN ANLAMI
Meclis binasının içinde, bir kapının kenarında ne manaya geldiği ve neden burada olduğu uzun yıllar sorgulanan küçük kabartmalar yer alıyor: Kertenkele, arı, çekirge ve üzüm salkımı… Havva Hoca, çekirge ve kertenkelenin Apollon’un simgesi olduğunu, arının da Artemis’i simgelediğini hatırlatıyor. Üzüm salkımı ise elbette Dionysos’a işaret ediyor. Pekala, bu üç ilah bu kabartmada bize ne anlatıyor? Havva İşkan, kent surlarında, daha evvel öbür fonksiyonları olan birçok eski gerecin kullanıldığını, surlardaki çalışmalar sırasında bulunan bu eski materyallerden birinin de Latince bir yazıt olduğunu söylüyor. Yazıt, surlarda bulunan taşın aslında bir mezar taşı olduğunu ve bu mezar taşının da Patara’daki hapishanede müdür olarak misyon yapan Roma Yüzbaşısı’na ilişkin olduğunu gösteriyor. Böylelikle kentte bir hapishane olduğu anlaşılıyor. Apollon ve Artemis’in de ceza ilahları olduğu düşünüldüğünde, davaların da görüldüğü Meclis Binası’nda bulunan kabartmaların manası aydınlanıyor. Suçlanan şahısların, mahkemeye çıkana kadar Meclis binasında, girişinde kelam konusu kabartmanın olduğu odada tutulduğu, kabartmanın da “suçluysan ceza ilahları seni bekliyor fakat suçsuzsan buradan çıkıp Dionysos’un sana bahşettiği hoş hayata ulaşacaksın” manasında okunabileceği düşünülüyor.
Meclis Binası
Kum dağının içinde bir göçük olarak kaybolmuşken, birinci kere Fahri Işık tarafından “meclis binası” olarak tanımlanan ve titiz bir çalışmayla ayağa kaldırılan yapı, Patara’daki sembolik manası çok güçlü yapılardan biri. Patara Meclis Binası, birinci olarak Lykia Birliği’nin toplantı yeri olarak kullanıldığı M.Ö. 2.-1. yüzyıllarda inşa edilmiş. Burada yürütülen hafriyat çalışmaları sırasında çok sayıda resmî yazıt bulunmuş. Meclis kararlarının, Patara Meclis üyelerinin isimlerinin yer aldığı bu yazıtlar da kronolojik bir sırayla Meclis’in önünde sergileniyor. Bu Meclis kararları sırf Patara’yla ilgili değil. Yazıtlarda öteki Lykia kentlerine ait kararlar da yer alıyor. Havva İşkan, Lykia Birliği’nin arşivinin, başşehir olduğu için Patara’da yer aldığını belirtiyor.
TBMM takviye verdi
Fransız düşünür Montesquieu, Lykia Birliği’nin idare biçimini, “mükemmel bir konfederatif cumhuriyet” olarak tanımlar. Lykia kentlerinin bir ortaya gelerek oluşturduğu bu idare biçiminde, iktisat ve nüfus bakımından güçlü olan kentler, daha fazla oy hakkına sahiptir. Küçük yerler de bir ortaya gelerek Meclis’e ortak bir temsilci gönderebilirler. Böylelikle en küçük yerleşim merkezleri bile bir temsil hakkına sahip olur. Birlik liderinin bir sene için seçildiği bu idare sisteminde hâkim ve askerî yöneticiler de seçimle belirlenir. İşte Patara’daki Meclis Binası da bu “mükemmel” idarenin somut yerlerinden biri, o idarenin başşehrinin karar alma merkezi… Anadolu’da yeşermiş olan bu kültürden bize miras kalan Patara Meclis Binası’nda 2008-2012 yıllar ortasında yapılan çok kapsamlı konservasyon ve onarım çalışmalarının Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin takviyesiyle yapılması da son derece manalı. Hem kendi tarihiyle hem de hafriyatlarının tarihiyle epeyce farklı öyküler barındıran Patara’da 30 yılı aşan hafriyatlar, tarihi aydınlatmaya devam edecek. Bize düşen, bu kentteki yapıların ne manaya geldiğini, uygarlık tarihi açısından bize ne söylediğini dikkatle dinlemek; geçmişi hakikat okuyarak üzerinde yaşadığımız toprakları tanımak. Tarihin, kumun ve toprağın altında saklayarak bugüne ulaştırdığı bu yapıları toprağın üstündeyken de koruyabilmek ve gelecek nesillere aktarmak…
DENİZ FENERİ TEKRAR YÜKSELİYOR
Roma İmparatoru Nero tarafından M.S. 64-65 yıllarında yaptırılan Patara Deniz Feneri de tekrar yükseliyor. 15. yüzyılın sonlarında yıkıldığı düşünülen ve yıkıntıları bir kum zirvesinin altındayken 2004-2005 yıllarında ortaya çıkarılan fener, artık yaklaşık yüzde 80 oranında yepyeni taşlarıyla ayağa kaldırılıyor. Taşları yaklaşık 550 yıl sonra tekrar tek tek dizilen fenerdeki çalışmalarda sona gelindi.
ALTIN KURAL
Havva İşkan, Patara’daki seyahatimiz sırasında hafriyat çalışmalarındaki “altın kural”dan da kelam etti. İşkan, bu kuralı şu sözlerle açıklıyor: “Biz merak edebiliriz, gece uykularımız da kaçabilir, ne gam. Meraka yenilip hiçbir yere gereksiz kazma vurulamaz bu kentte. Bir kez, kazmayı vurduktan sonra ortaya çıkan şeyi müdafaamız gerekiyor. Müdafaa çabasını yürütemeyeceğimiz büyük yapıları topraktan çıkarıp ortada bırakmak cinayetle eş bedel. İkincisi, geleceğe rezerv alan bırakmamız lazım. Benim artık sahip olduğum teknolojiye Fahri sahip değildi, onun teknolojisine Ekrem Akurgal Hocam sahip değildi. 100 yıl sonra teknoloji, bizim yakalayamadığımızı yakalayacaktır. Onların oradan alacağı bilgi tarih ismine da, bu toprak ismine da daha fazla olacaktır.” Kentte varlığı bilinen, yerleri tespit edilen lakin şimdi gün yüzüne çıkartılmayan kalıntılar da var. İşkan, Efes’teki Yamaçevler üzere duvarları büsbütün fotoğraflarla donatılmış konutların bu kalıntı kümelerinden biri olduğunu söyledi.
